W targowy piątek na Scenie Głównej Targów Książki w Katowicach dr Artur Madaliński, dyrektor Biblioteki Śląskiej, poprowadził rozmowę z dziennikarką i pisarką Agatą Passent oraz literaturoznawcą prof. Wojciechem Śmieją o tym, jak literatura reaguje na zmiany społeczne, polityczne i kulturowe.
Paneliści zastanawiali się nad tym, czy literatura może działać jako system wczesnego ostrzegania? Czy klasyczne teksty mogą nadal diagnozować naszą współczesność? I czy literatura potrafi przewidywać przyszłość?
Prof. Śmieja wspominał o tym, że w Niemczech realizowany jest projekt „Cassandra”, finansowany przez tamtejsze ministerstwo obrony, którego celem jest badanie literatury jako źródła możliwych scenariuszy przyszłości.
Padały przykłady twórców, którzy „przewidzieli” rozwój technologii (Stanisław Lem), katastrofy społeczne (James Baldwin, Philip Roth, Primo Levi, Michel Houellebecq), kryzys klimatyczny (Tadeusz Konwicki) czy kryzys imigracyjny (Janusz Głowacki).
Prof. Śmieja podał też przykład Doroty Masłowskiej, której zbiór opowiadań „Magiczna rana” oddaje rozziew języka i doświadczenia, frustracje współczesnego człowieka.
Z kolei Agata Passent wskazała na pisarstwo Oksany Zabużko, która jej zdaniem była kasandrą, ostrzegała, że imperializm rosyjski się nie zatrzymuje. – I nikt jej nie słuchał. Oni nas przestrzegają – Baldwin, Tołstoj, Lem… – ale mechanizm wyparcia jest w nas bardzo silny. I może to dobra wiadomość dla pisarzy, bo zaczynamy za każdym razem od nowa.
Pisarze, zdaniem prof. Śmiei, najlepiej czują język – wyłapują zmiany społeczne, które najpierw pojawiają się w języku. Dzięki temu literatura potrafi diagnozować rzeczywistość, zanim zrobią to socjologowie czy naukowcy.
Uczestnicy stwierdzili, że nikt nie przewidział tak dokładnie wpływu mediów społecznościowych i manipulacji w sieci – literatura „nie zdążyła” przed rzeczywistością.
Śmieja podkreślił, że literatura klasyczna, jak „Antygona”, zawiera uniwersalne wzorce i moralne dylematy, które powracają w nowych kontekstach. Również literatura popularna ma wartość prognostyczną – odzwierciedla społeczne marzenia i kompleksy.
– Czytanie ratuje mój humanizm – powiedziała Agata Passent. Wskazała także, że literatura ma duże znaczenie w sztafecie rodzinnej – niezwykle ważne jest przekazywanie pasji do literatury z pokolenia na pokolenie.
Zgodnie przyznano, że czytanie samo w sobie jest schronieniem – w świecie lęku i chaosu książka staje się azylem, podobnie biblioteka.
Uczestnicy żartobliwie przyznali, że czytanie bywa nałogiem, ale „dobrym”, który może przedłużać życie i chronić psychicznie. (et)